اشاره: سخن از «فدک» فقط در شعرها و سوگوارههای مذهبی نیست؛ این بحث در منابع متعدد تفسیری، روایی، تاریخی، کلامی، جغرافیایی و فقهی (قضا و خمس) مطرح شده است. مقاله ششم از جلد هشتم دانشنامه امام علی(ع) به قلم آیتالله رضا استادی به این رخداد پیچیده تاریخی اختصاص پیدا کرده است. ما در اینجا خطوط کلی و نکات مهم آن را مرور میکنیم.
درآمد
+ فدک بدون جنگ و درگیری در اختیار پیامبر خدا قرار گرفت و ایشان در زمان حیات خود آن را به فاطمهسلامالله علیها بخشیدند و هنگامی که ایشان از دنیا رفتند، فدک در تصرف دخترشان بود اما پس از درگذشت پیامبر، خلیفه اول بدون طرح شکایتی، بدون شنیدن سخن مدعی و منکر و بدون برگزاری دادگاهی، به رأی خود ـ و نه داوری دیگر ـ وکیلان و کارگزاران فاطمه را از فدک اخراج کرد و آن را از تصرف ایشان درآورد.
+ علی و فاطمهعلیهما السلام که آیه تطهیر به گواهی عالمان شیعه و سنی در شأن آنان نازل شده، به این رفتار اعتراض کردند اما خلیفه از آنان دلیل و شاهد خواست؛ در حالی که (طبق قوانین اسلام) از کسی که مال یا ملکی در تصرف اوست شاهد خواسته نمیشود. علیعلیهالسلام و امّ ایمن شهادت دادند اما به این بهانه که گواهی یک مرد و یک زن کافی نیست، ادعای آنها رد شد؛ در حالی که یک شاهد به همراه یک سوگند هم کافی بود.
+ پس از آن، فاطمه از راه دیگری وارد شد و ادعا نمود که اگر فدک در زمان پیامبر هم به او بخشیده نشده باشد، از «ماتَرَک» پیامبر است و به او ارث میرسد. اما خلیفه در برابر او به حدیثی بیاساس از پیامبر استناد کرد که از پیامبران ارث برده نمیشود. فاطمه با استناد به آیات قرآن ثابت کرد که این حدیث جعلی است. اما این کلام حق در خلیفه اثر نکرد…
+ فاطمهسلام الله علیها از این ماجرا تا پایان عمر خود ناراضی بود و وصیت کرد که برای تدفین او هم خلیفه را خبر نکنند تا به این ترتیب، خشم خودش را به صورت عمومی نیز ثبت کند… از آن پس فدک در تاریخ سرگذشتی پیچیده داشته؛ مثلاً علی در دوران حکومت خود آن را پس نگرفت یا حد و مرز آن محل مناقشه ائمه و خلفا قرار گرفته است.
تاریخچه
خیبر منطقهای وسیع و حاصلخیز در شمال مدینه بود که در حصار قلعههایی قرار داشت. این منطقه که در اختیار یهودیان قرار داشت، کانون توطئه علیه اسلام شده بود و اهالی دهکده پرآب و پررونق فدک قصد داشتند یهودیان آنجا را علیه پیامبر وارد جنگ کنند و خود آنها را یاری دهند. اما سپاه اسلام پیشدستی کرد و پس از فتح خیبر، یهودیان آن منطقه تسلیم شدند و نیمی از محصول خود را سالانه به حکومت میپرداختند تا مجوز اقامت در آن منطقه را داشته باشند. اهل فدک نیز که درگیر این چنگ نشده بودند درخواست کردند که با آنان همچون اهالی خیبر رفتار شود که پیامبر آن را پذیرفت.
طبق آیات ۷ و ۸ سوره حشر، اموالی که بدون جنگ به دست مسلمانان میآید، یعنی «فَیء»، مانند غنائم جنگی دیگر نیست و اختیار آن فقط به دست پیامبر است. طبق آیه ۱ سوره انفال نیز این موضوع جزو مصادیق «انفال» است که مختص پیامبر است؛ در حالی که طبق ایه ۴۱ سوره انفال، خیبر چون با جنگ و درگیری به دست آمده بود، تنها یکپنجم آن متعلق به پیامبر بود.
نویسنده مدخل فدک، به بیش از ۲۰ روایت معتبر از شیعه و اهل سنت ـ عمدتاً ذیل تفسیر آیه و آتِ ذا القُربی حَقّهُ ـ استناد میکند که همگی نشان میدهند پیامبر در زمان حیات خود فدک را به دخترش فاطمه بخشیده است.
برخی ابهامات و شبهات تفسیری و روایی که در این زمینه بیان شده نیز در مدخل فدک جواب داده شده است. برای نمونه این سئوال مطرح بوده که: سوره اسراء که آیه ذوی القربی در آن قرار دارد مکی است در حالی که ماجرای فدک سال هفتم پس از هجرت به مدینه نازل شده؛ این دو با هم در تناقض است. اما پژوهشگر و نویسنده مقاله استدلال کرده است که: ترتیب فعلی سورهها و آیههای قرآن همان ترتیب نزول نیست. ضمن آنکه برخی سورهها شامل آیاتی هستند که برخی در مدینه و برخی در مکه نازل شدهاند. از جمله آیاتی از سوره اسراء چنین است که مفسران بر آن اتفاق نظر دارند.
در نمونهای دیگر، برخی گفتهاند: بله، پیامبر فدک را به تملک فاطمه درآورد اما چون ایشان در زمان حیات پدر در این ملک تصرفی نکرده بود، عملاً تملک اتفاق نیفتاده بود؛ پس رفتار ابوبکر درست بوده است. در حالی که امیرمومنان در نامه ۴۵ نهجالبلاغه میگوید: «آرى از آنچه آسمان بر آن سايه افكنده فدك در دست ما بود». ایشان «به ابوبکر گفت: اگر مالی در تصرف مسلمانان باشد و من آن را ادعا کنم، از چه کسی شاهد و بیّنه میخواهی؟ ابوبکر گفت: از تو. علی گفت: پس چرا در مورد فدک که در تصرف زهرا بود، از او شاهد و بّینه میخواهی؟» ضمن آنکه ابوبکر خودش هرگز به فاطمه نگفت که چون در فدک تصرف نکردهای، مالک آن نشدهای!
همچنان که روایت شده خلیفه اول در برابر موعظه فاطمه و احتجاج او تسلیم شد و نوشتهای به ایشان داد تا فدک برگردانده شود اما عمر بن خطاب آن نامه را پاره کرد (یا خلیفه را از این کار منصرف نمود). گذشته از اینها نقل شده ابوبکر در پایان عمر خود از اینکه فدک را از فاطمه گرفته بود، اظهار پشیمانی کرد. در طول تاریخ نیز در مقاطعی فدک به اهلبیت بازگردانده شده است؛ از جمله از سوی عمر بن عبدالعزیز به امام باقرعلیهالسلام.
تحلیل انگیزههای غصب فدک
مهمترین دلیلی که تحلیلگران در اینباره گفتهاند و روایاتی از شیعه نیز آن را تأیید میکند، خارج کردن منابع مالی از دست اهلبیت پیامبر است تا نتوانند ادعای امامت خود را در عمل تحقق بخشند و به منابع در دست خلفا وابسته باشند. جالب اینکه قرآن هم این ترفند را که درباره پیامبر خدا به کار گرفته میشد، افشا کرده است: «آنها کسانی هستند که میگویند: به افرادی که نزد رسول خدا هستند انفاق نکنید تا پراکنده شوند! گنجینههای آسمانها و زمین از آن خداست، ولی منافقان نمیفهمند.» (سوره منافقون، آیه ۷)
گذشته از مسائل حقوقی، جای شگفتی است که چرا از منظر احترام اهلبیت و احسان به آنها ادعای فدک فاطمه و علی را نپذیرفت. در حالی که سالها بعد خلیفه سوم آن را به مروان و خاندان او داد که از دشمنان اهلبیت بودند.
به هر حال، از آنجا که اهلبیت زندگی خود را با حداقلها پیش میبردند و بیشتر دارایی خود را به نیازمندان میبخشیدند، در اختیار داشتن چنین منبع مولدّی میتوانست علاوه بر توانگری برای صفآرایی مقابل دستگاه خلافت، محبوبیت مضاعف بین عامه مردم برای آنها در پی داشته باشد. ابن أبی الحدید شارح مشهور نهجالبلاغه حکایت میکند که ابوبکر به فاطمه گفت: من هرگز نمیتوانم سهم ذوی القربی را به شما بدهم اما حاضرم هزینه زندگی شما را تأمین کرده و باقیمانده را در مسیر مصالح مسلمانان صرف کنم.
گفته شده که از دلایل مشورت عمر به ابوبکر در مورد عدم ردّ فدک به فاطمه و علی این بوده که برای تأمین هزینه جنگها به آن نیاز است. زیرا فدک یک دهکده بوده، نه تنها یک مزرعه که نخلهای آن به اندازه نخلهای کوفه گسترده و بارور بوده است. مرحوم دکتر سیدجعفر شهیدی در کتاب فاطمه دختر محمد نوشته است: «فدک درآمد معتنابهی داشته؛ به اندازهای که بنیهاشم میتوانستهاند با اعاشه (گذران زندگی) از محل عواید آن، از استفاده از بیتالمال چشم پوشیده، نیازی به خلیفه نداشته باشند».
برآمد
در نهایت ذکر این نکته ضروی است که علی علیهالسلام هنگام رسیدن به خلافت، فدک را با وجود دادخواهی در این زمینه، بازپس نگرفت. شاید ایشان نمیخواست از قدرت خود برای امری که در زمان خود باید رخ میداد تا اثر خود را ببخشد، استفاده کند. در زمان امامت سیاسی ایشان نیز دیگر بازپسگیری فدک معنا و موضوعیتی نداشته است.
برای تهیه دانشنامه امام علی(ع) کلیک کنید
در ماجرای فدک، این کتابها را هم ببینید:
پاسخها